De aardappel. Deel 1: Volksvoedsel No. 1!

Afl. 72 – 26-02-2015

Alvorens deze aflevering te schrijven ben ik eerst maar ’s in de boeken gedoken. Ik meldde u immers al eerder, dat mijn parate kennis van het boerenbedrijf en de boerenproducten nou niet bepaald overhoudt. Daarover moet je dan niet verder gaan zeuren, maar er wat aan doen!
Ik verdiepte me dus in een lijvig boekwerk over de geschiedenis van de aardappel. “Het brood van de armen” heette het...
In de vorige aflevering van ‘Zo was ‘t’ heeft u,- in het verslag van meester Welp -, al ’t een en ander kunnen lezen over het grote aantal keren, dat in het Onstwedde van 1829 aardappelen op het menu stonden. Vooral bij de lui die ’t niet al te breed hadden en dat waren er in onze regio velen. Geld was hier eeuwenlang een schaars goed.

We komen de aardappel in Europa voor het eerst tegen in het Spaanse Sevilla in 1573. De plant komt oorspronkelijk uit Zuid-Amerika (het Inca-gebied) en werd door Spaanse veroveraars naar onze streken gebracht. Uit oude documenten weten we, dat patiënten in het gasthuis (= ziekenhuis) van Sevilla af en toe aardappels kregen als “… versterkend middel...” Er is zelfs een verhaal, dat de Spaanse koning aan het eind van de 16e eeuw een kist met aardappelen rechtstreeks naar de in die tijd ziekelijke paus in Rome liet sturen. "Superfood", zo zouden we de aardappel anno 2015 genoemd hebben.

Het heeft ruim 100 jaar geduurd aleer de aardappel in ons land wordt gesignaleerd. Uiterst merkwaardig daarbij is, dat de opmars van de aardappel vanuit Frankrijk en Duitsland (resp. de Elzas/Bourgondië en het zuidelijke Moezel-gebied, de Palts) vrijwel parallel loopt met de vlucht van protestantse “ketters”daar vandaan. Ze worden gedwongen hun geboortegrond te verlaten. Alleen zo kunnen ze hun levens redden van de moord- & geweldsacties van hun katholieke vorsten. In hun hoofden nemen ze hun kennis over de aardappelteelt mee en in de schamele bagage zit… een aantal pootaardappels. Voor straks, om in veiliger oorden in elk geval te eten te hebben. ’t Is eigenlijk helemaal niet overdreven om in dit verband te stellen: ”Geen (gevluchte) protestanten...? Geen aardappels!”

Er is nóg iets heel merkwaardigs aan de hand met de Europese geschiedenis van deze plant. In schril contrast met al die andere uit Zuid-Amerika en Azië ingevoerde planten, die vooral het genot en de luxe van de (rijke) Europeanen gingen dienen, is de aardappel in onze streken al snel geworteld in het milieu van de onderdrukten, de armen. Als bewijs hiervoor hebben we vandaag voor een foto van het beroemde schilderij van Vincent van Gogh ‘De aardappeleters’ (1885)gekozen. Een superarmoedige familie zit, mogelijk al voor de derde keer die dag, in een ‘woonhok’ aan tafel en eet ... aardappels. Verder niks. En de gezichten van een paar van de eters lijken als twee druppels water op … aardappels.

De aardappel ontwikkelt zich ondanks dit alles tot volksvoedsel nummer 1. Zeker als ca. 1770 o.a. door misoogsten van graan en bonen, de prijzen daarvan tot grote hoogte stijgen. Er wordt in een aantal noordelijke provincies zelfs een uitvoerverbod voor aardappels ingesteld. Oók naar de grote steden in het westen van ons land! En in 1843 wordt een aardappelwinkel in het Engelse Galway door een groep uitzinnige, uithongerde burgers leeggeplunderd.
Denkt u nou s.v.p. niet, dat die aardappels altijd zo lekker waren. Nog in 1849 meldt een Groninger schrijver: ”Een grijsaard verhaalde mij, dat zijn buurman bij het eten van ‘roode vlinten’ (= een aardappelsoort) een kom vol zoepen (=karnemelk) op tafel had om ze door den keel te kunnen krijgen...” En al vóór 1800 worden aardappeleters  door een beroemde tuinarchitect gewaarschuwd: ”… daar de Aard-Appels aan zig geen gezonde Spyze zijn en Winden, Opblasingen, Onrust en zware Dromen des Nachts doen ontstaan, inzonderheid als ze ’s avonds gegeten worden...”

We hebben ons er niks van aangetrokken. De glorietijd van de aardappel moest zelfs nog komen. Wanneer vanaf ca. 1870 machines stapsgewijs hun intrede doen en de fabrieksaardappel een gevraagd landbouwproduct wordt in de aardappelmeel-industrie, beleeft ook onze streek een tijd met meer welvaart dan ooit tevoren.
En laten we eerlijk zijn: zou u de aardappel anno 2015 willen / kunnen missen? Alle lekkere pasta’s, nasi- en bami-gerechten ten spijt, je moet je toch niet indenken dat, - zo af en toe -, een patatje-met of een stamppotje niet meer mogelijk zou zijn?

’t Aardappelverhaal heeft in onze regio echter ook nog een andere kant.
Maar daarover in de volgende aflevering van ‘Zo was ‘t’

© Klaas Meijer (k.meijer@onstwedde.info)

N.B. Met dank aan Jan Wubs (Stadskanaal) voor het mogen lenen van zijn ‘aardappel-boek’.