Waarom is Onstwedde niet Luthers geworden?

Afl. 132 – 30-11-2017

Ja, ik weet ‘t: dit verhaal komt een maand te laat. Tóch kan ik niet nalaten ’t er alsnog over te hebben.
De directe aanleiding is de (m.i. heel fijne) herdenkingsdienst ter gelegenheid van 500 jaar Reformatie, die de vijf kerkgemeenschappen van Alteveer, Onstwedde en Vlagtwedde op 31 oktober j.l. samen hadden georganiseerd. Alleen al het gezamenlijk oppakken van deze herdenking verdient daarbij een groot compliment. Maar dat terzijde.

Terugkomend van die herdenking doemde bij mij de vraag op: “Waarom zijn wij indertijd in Onstwedde, in Westerwolde, eigenlijk niet Luthers geworden? De Reformatie-/de Luther-leer was toch min of meer vlakbij ons ontstaan.”

Toen de Spanjaarden in 1593 uit onze provincie waren weggejaagd (de zgn. ‘Reductie van Groningen’) verordineerden de nieuwe machthebbers, dat ook het katholicisme verdwijnen. De soms merkwaardige manier waarop dat ging was, gelet op de snelheid waarin de overgang naar het protestantisme moest gaan, begrijpelijk. Onstwedde levert wat dat betreft een mooi voorbeeld. Onze r.k.-pastoor van toen, Johannes Mensingius (= chique Latijnse naam), volgde even een stoomcursus in het domineesvak en ziedaar: korte tijd later kwam hij terug als de protestantse dominee Johan Mensynck. De grafsteen van hem en z’n vrouw Clara Jaspers (want een vrouw mocht ds. Mensynck na z’n overstap natuurlijk ook hebben!) werd in de jaren (19)’60 bij graafwerkzaamheden aan de zuidkant van de kerk  gevonden door toenmalig koster Frederik Brugge. Sindsdien ligt die steen nog altijd keurig in een van de nissen achter de preekstoel van de Hervormde kerk; onder een oude Statenbijbel, dat wel.

Blijft de vraag van de titel van deze aflevering.
Over de (ver)binding, - ook in de oorsprong van diverse families -,  tussen het Duitse grensgebied (Emsland/Ost-Friesland) en Westerwolde hebben we ’t al vaker gehad. Vanuit die optiek had ‘t voor de hand gelegen dat ook Westerwolde was meegegaan naar de nieuwe kerkleer. De Duitse Maarten Luther ¹ bracht het geloof dichter bij de gewone mensen en kreeg o.a. daardoor snel veel aanhang, met name in het noordelijke deel van het Duitse Rijk. Onstwedde had daarin gemakkelijk meegetrokken kunnen worden, temeer omdat ook pastoor/dominee Mensynck geboortig was uit de omgeving van Meppen in het Duitse Emsland.

Het antwoord op de vraag waarom dat toch niet gebeurd is, moeten we met vrij grote zekerheid zoeken in het Oostfriese gedeelte van Duitsland, noordoost van Westerwolde.

Als gezegd waren er (ook) met die regio van oudsher altijd al extra-sterke banden. ’t Is niet voor niets, dat er bv. in een reeks van eeuwen na de Reformatie predikanten uit dat gebied naar bv. Onstwedde werden beroepen en dat omgekeerd Onstwedder dominees naar Ost-Friesland vertrokken.
Met name de stad Emden speelt in de jaren na de protestantisering een belangrijke rol. Emden was in de periode 1520-1600 supersnel van ca. 3.000 inwoners gegroeid naar zo’n 20.000 en was daarmee één van de grootste Duitse steden geworden. Mét de bijbehorende invloed.  Het overgrote deel van de nieuwe inwoners was geloofsvluchteling, uit alle mogelijke hoeken van Europa. Het resultaat daarvan was, dat niet de reformatieleer van Luther het sterkst in Emden (en omgeving) vertegenwoordigd was, maar de leer van de iets jongere Frans/Zwitserse kerkhervormer Johannes Calvijn.

Dat Calvinisme had bovendien een kerkbestuursmodel, dat dichter bij de (gewone) mensen stond en waarschijnlijk mede daardoor meer aansprak. Ik ga even heel kort door de bocht: vanuit die invalshoek zal dus ook Westerwolde zijn overgegaan naar de calvinistische vorm van het protestant-zijn. Dat in de rest van de nieuw ontstane Republiek der 7 Verenigde Nederlanden het Calvinisme eigenlijk vanaf het begin de boventoon heeft gevoerd, heeft de vermindering van de invloed van de Luther-leer in onze streek alleen maar versterkt.

Voor het ontstaan van Lutherse ‘nederzettingen’ moeten we naar de (veel jongere) veenkoloniën rond Westerwolde. Daar vestigen zich vanaf – pak weg – 1800 grote stromen werkzoekenden, veelal uit Duitse gebieden, waaronder een behoorlijk aantal Luthersen. Daardoor kunnen we anno nu bv. in Pekela nog het enig overgebleven Lutherse kerkhof in Nederland aantreffen.

Dat de geschiedenis nooit stil staat, bleek in 2004. De calvinistische Nederlands Hervormde en de Gereformeerde Kerk fuseerden toen met de Evangelisch Lutherse Kerk tot de PKN, de Protestantse Kerk in Nederland.

¹ Dominee Van Voorst van Alteveer vertelde in de herdenkingsdienst, dat Maarten Luther eerst Martinus Luder (spr. uit: ‘loeder’) heette. De negatieve betekenis van die naam wijkt in het Duits vrijwel niet af van het Nederlands. Geen wonder, dat onze kerkhervormer zijn achternaam kort na de Reformatie veranderde...
Opvallend vond ik daarbij dat Luthers (spreek uit: ’loether’) nieuwe naam te maken lijkt te hebben met ons werkwoord ‘louteren’, wat ‘zuiveren’ betekent. En dat past natuurlijk helemaal bij de kern van Luthers Bijbelse boodschap: ”Alleen door Gods Genade, wordt een mens rein, zalig, zuiver...”

© Klaas Meijer (k.meijer@onstwedde.info)