Veenhuizen – Deel 1 – De School. Meer dan een paar huizen in het veen

Afl. 130 – 02-11-2017

Veel foto’ s van Veenhuizen, -de voor Westerwoldse begrippen vrij langgerekte streek tussen Onstwedde en Ter Maarsch / Stadskanaal - , zijn er jammer genoeg niet . En zeker niet uit de oude doos . Dat schreef ik al’ s eerder in deze rubriek.

Desalniettemin ben ik in de historie van deze Onstwedder ‘voorstad’ gedoken. De bevolking van Veenhuizen was eertijds namelijk erg krachtig in z’n doen en laten, zelfredzaam in optima forma zou je kunnen zeggen. Soms zelfs wel ‘s twee beetjes eigenzinnig.
Dat bleek me bv. toen ik las, dat Dirk Gerardus Muller, in Den Haag geboren en getogen, van 1819 – 1823 onderwijzer was aan de school van Veenhuizen.
Een school in Veenhuizen? Jaja, met zekerheid al in 1812 om precies te zijn; mogelijk werd er zelfs al in 1805 gestart. De school heeft gestaan op de plek van de foto van vandaag*. Waar precies viel niet meer na te gaan, maar in elk geval op het terrein van de vroegere boerderij van de fam. Bruggers/Sterenborg, Veenhuizen 9 en 10. Oorspronkelijk (ca. 1550) was dit het erfstee van de familie Hensmans, later gespeld als Hensums.

Er is nog een akte van 27 februari 1818, waarin de Veenhuizer eigenerfde boeren + die van Ter Maarsch vastleggen, dat zij “... als Eigenaaren van die Veenhuister schoele twintig Agtereenvolgende Jaren moeten betalen, te weeten alle Jaar een Somma van vier Gulden Aan Gerrijt Harms, zijnde Huire of Grondpagt van Een Heemsteede waar op die Schoele gebouwd is staande...” (Opm. van oud-schoolmeester KM : Als je alleen al naar het te pas en te onpas gebruiken van hoofdletters in deze akte kijkt, is op dat moment een school in Veenhuizen m.i. geen overbodige luxe…). De akte wordt ondertekend door boeren met nog altijd bekend in de oren klinkende familienamen: Harm Menses Hensums (de nieuwe eigenaar van het schoolterrein), Berend Jacobs Meems, Jan Geerts Bots, Wubbe Jans Frouws, Harm Hindriks Moorlag, Beerent Oolders, Wubbe Jans Hiskes, Aike Aikes Maarsingh, Gerrit Harms (Siks; later Onweer), Aijke Jans Wilsingh, Albert Jans Onweer.

De school moest in 1862 worden gesloten. De te benoemen onderwijzer van de 2e Rang kreeg niet alle vereiste papieren rond. Alle pogingen van de Veenhuizers om hun school tóch in stand te houden (incl. een beroep op Koning Willem III) stranden. Vanaf 1869 gaan de Veenhuizer kinderen in het dorp naar school.

Maar terug naar meester Muller, die dus in 1819 de school onder zijn hoede krijgt.
Uit de verslagen van de schoolopziener (de inspecteur) worden we heel wat gewaar. Over Muller zelf, maar ook over het reilen en zeilen van het schooltje.

1.) “Schooltje” klinkt wat neerbuigend, maar het aantal leerlingen schommelt steeds tussen de 13 (’s zomers) en 25 (’s winters). Leerplicht was er immers ook nog niet. Overigens bezoeken ook kinderen van 3 en 4 jaar de school. Geen kinderopvang, maar school!
2.) De leeftijd van meester Muller is in 1819 16 (ja, u leest ’t goed: zestien!) jaar. Hij is dan al een tijdlang als kwekeling actief geweest bij hoofdmeester D.A. Welp van de (kerk)school in Onstwedde. De schoolopziener is in zijn verslag bijna lyrisch over hem:”… Met zedigheid paart hij eene tamelijke vrijmoedigheid en eene beschaafdheid, verre boven het gewone peil der eerst aankomende Westerwolder Meesters. Alles wat ik hier zag verdiende mijne goedkeuring...” Anders gezegd: Dirk is een jeugdig talent! Waarschijnlijk ook een belangrijke reden waarom hij werd verkozen.
Muller blijft uiteindelijk vier jaar in Veenhuizen, want hij wil uiteindelijk naar het zuiden des lands.
3.) Dat hij daarheen wil is niet zo vreemd, want... meester Muller is rooms-katholiek!
De inspecteur schrijft:”... Eere zij de liberale denkwijze van de Gemeente van Onstwedde en Veenhuizen, wier ingezetenen, hoewel bijna allen van den Hervormden Godsdienst, dezen Jongeling bij voorkeur ten Onderwijzer hebben verkozen...” Hij meldt nog daarbij, dat de houding van de Onstwedder predikant ds. Oomkens daarbij mogelijk een beïnvloedende rol heeft gespeeld, aangezien “…hij (de dominee dus - KM) hem in de tusschen schooluren aan huis nam, om zijn Nichtje wat voort te helpen en in haar schoolwerk te onderrigten…”

Verrassend hè? Waar we eergisteren net 500 jaar Hervorming hebben herdacht en ons dorp (incl. Veenhuizen) in den lande al jaaaren bekend staat als een bolwerk van behoudend protestantisme, kon er 200 jaar geleden in Veenhuizen nog zonder problemen een katholieke (hoofd)meester benoemd worden.

Tja, zo kom je ook in de wereld van ‘Zo was ‘t’ steeds opnieuw voor verrassingen te staan.
En dat maakt ’t ook juist zo hartstikke mooi!

* De foto van vandaag komt is van 1976 en komt uit de Collectie RHC Groninger Archieven.

© Klaas Meijer (k.meijer@onstwedde.info)