Men moet het ijzer smeden...

Afl. 20 – 11-03-2013

We hebben er in Onstwedde anno 2013 nog slechts één. Een smederij bedoel ik. En dat is nou ’s een keer niet te wijten aan de financieel-economische crisis (daaronder kunnen we tegenwoordig immers bijna alles laten vallen; we zijn met z’n allen wel een stel gemakzuchtige zwartkijkers aan het worden), maar aan de supersnel voortgeschreden technische ontwikkeling in – pak weg – de afgelopen 50 jaar. Smidswerk is een ‘oud ambacht’ geworden, geschikt om bij de Stichting ‘Onstwedder Gaarv’n’ te beoefenen. Die hebben ’t dan ook al – terecht! – sinds 1978 in hun pakket zitten. De enige, die het oude vak nu nog bedrijfsmatig uitoefent is Hans Dollen van de Holte 74, als hoefsmid.

De foto van vandaag (uit 1956/’57) + wat nadere info kreeg ik van dhr. Hiske Boels. Hij was de allerlaatste smid van Onstwedde-dorp, op de plek aan de Karskenslaan waar z’n vader Freerk ooit een nieuwe smidse bouwde.
We zien op de foto, alle drie voorzien van - geloof me maar op m'n woord! -spiksplinternieuwe gele klompen v.l.n.r.: Elze Volders, Freerk Boels en Elze ter Borg.
De viervoeter lijkt wel 6 pot… eh… benen te hebben, maar als u beter kijkt ziet u dat er nog een veulen voor staat. Het paard heeft nieuwe hoefijzers nodig om perfect opgetut naar een keuring in Stadskanaal te kunnen gaan.

Voor zover ik de geschiedenis van de actieve smederijen in ons aloude dorp sinds ca. 1930 scherp heb, kende Onstwedde in die periode 5 smederijen en 1 in Veenhuizen.

1-a.) Smederij Kiel. Willem Kiel had zijn bedrijf op de hoek van de Hardingstraat en de (huidige) Boslaan. Over zijn activiteiten is ons niet zoveel bekend. Wel weten we, dat hij 't in mei 1941 rustiger aan ging doen. De 'Winschoter Courant' meldt dan namelijk, dat hij verkocht heeft: "... zijn behuizing met schuur, smederij en werktuigen aan den heer Siemens, meestersmid te Klein-Ulsda. De heer Kiel blijft voorlopig in de voorkamer woonachtig..."
Smederij Kiel zat dus op dezelfde plek als zijn opvolger:

1-b.) R.G. (Roelf Gerrit) Siemens (geb. 13-03-1914 Bellingwolde) – “Gediplomeerd Hoefsmid, Grof- en Landbouwsmederij, Handel in alle Landbouwwerktuigen”, zo staat te lezen aan de kop van een nota uit 1951, die ik uit het Onstwedder Archief opdiepte. Hij had z’n bedrijf – in de jaren (19)'40 en begin ’50 – in een schuurtje op de hoek van de Hardingstraat en de Boslaan/ Brink, daar waar nu de fam. Menno Hilverts woont.

2.) Smederij Gelling. Zijn smidse op de hoek van de Dorpsstraat en de Havenstraat zal in de herinnering van heel veel Onstwedders gegrift blijven. Een super-uitvergrote ansichtkaart, waarop zijn bedrijf markant zichtbaar is, beslaat immers de hele wand van een van de leerpleinen van MFA ‘De Bast’.

3.) Smederij Egberts. Deze landbouwsmederij treffen we even verderop aan, ook al in een smidse, op de hoek van de Dorpsstraat en de Spijcklaan.
Vanaf ca. 1950 oefent Jan Wubs (‘Jan Ainaarm’) in diezelfde schuur z’n rijwiel-(herstel)zaak uit.

4.) Smederij Boels. Even voor het goede begrip: we hebben ’t eerst over Freerk Boels. Hij begon in 1932 als 26-jarige, - tot dan toe was hij smidsknecht geweest in o.a. Mussel (bij smederij Bernd) -, een eigen bedrijf in een zgn. Romney-loods (met golfplaten) aan de Dorpsstraat 26. Dat was toentertijd rechts naast de Gereformeerde school, nu de C-1000-supermarkt annex het  dorpsontmoetingscentrum van Jan Schut.
Na z’n lagere schooltijd was de jonge Freerk een periode in de leer geweest bij smid Egberts. Denk niet, dat hij daar als stagiair veel verdiende. Egberts had Freerk duidelijk verteld: “Doe wilst toch geern n gooie, degelke smid worden? Nou, dat zel ik die wel leren. As doe den elke weke even ƒ 2,50 mitnemst, den komt dat aalmoal dik in orde, Freerk.” (Even voor het goede begrip: voor die ƒ 2,50 had Freerk ook de kost toe!) 
In 1948 bouwt Freerk Boels een nieuwe, op dat moment eigenlijk tè grote, smederij aan de Karskenslaan. Z’n oude leermeester Egberts was er al in de jaren '30 mee gestopt en Boels had de meeste van zijn klanten overgenomen. Uit de kop van een oude nota blijkt, dat Boels de traditionele lijn van de eerder genoemde smederijen heeft verlaten.

Hoezeer hij het beslaan van paarden (= voorzien van nieuwe hoefijzers) ook één van de leukste dingen uit z’n takenpakket blijft vinden, hij gaat duidelijk met de tijd mee. “Electrische Grof-, Hoef- en Landbouwsmederij, ingericht voor autogeen en electrisch lassen” zo lezen we in een nota-kop.
Drie van  zoons van Freerk & Janna Boels: Henk, Hiske en Wiepko leren het vak van pa. Van 1954-1961 kan daardoor naast de smederij ook nog een smids-loonbedrijf gerund worden.
In 1975 neemt Hiske Boels het bedrijf van z'n vader over. Door de stroomversnelling in de landbouwmechanisatie was het accent in de jaren (19)'60 steeds meer op landbouwmachines komen te liggen en Hiske gaat in die lijn verder. Dan houdt ook de laatste "dorpssmederij" in Onstwedde op te bestaan.
Henk Boels is dan intussen (vanaf 1960) voor zichzelf begonnen en later verder gegaan in de gas- en waterfittersbusiness, nog later in de verwarmingstechniek. Henks zoon Dick runt ondertussen al weer heel wat jaren 'Boels Verwarming' aan de Dorpsstraat no. 40.
Zoon Wiepko is naar Nieuwe Pekela vertrokken en heeft daar vele jaren gewerkt als vertegenwoordiger voor een bedrijf in landbouwmachines (S.N.D.) aan de A. Reyndersstraat.

5.) Smederij Wubs aan de Luringstraat no. 19. Hendrik Wubs had in Onstwedde en omgeving vooral naam als 'kachelsmid'.

6.) In Veenhuizen hadden we indertijd dan nog de Smederij van Wessel Mulder, op de hoek van de Veenhuizerweg, waar nu zoon Gerrit woont.

We gaven deze aflevering van 'Zo was 't' als titel mee "Men moet het ijzer smeden..." Natuurlijk weet u, dat het spreekwoord dan verder gaat met "... als het heet is."
De smidsvuren in Onstwedde en Veenhuizen zijn allemaal gedoofd. Geen heet ijzer meer. Zolang in onze dorpsbevolking echter nog vuur blijft, is er absoluut geen reden voor wanhoop. Met dat vuur kun je bv. plannen smeden.
Voor de toekomst, voor 'Zo wordt 't'!

Opm.: (juli 2021) Met dank aan Jan Boels Hzn., die me opmerkzaam maakte op hetgeen oud-Onstwedder Harry Wubs in z'n interessante boek over de 2e Wereldoorlog in Onstwedde en de eerste jaren daarna schreef ("Surrogaat is er genoeg") over smid Willem Kiel. Jan voegde - hij is uiteindelijk een nazaat van een smidsfamilie... - ook nog enige andere nuttige info toe.

© Klaas Meijer (k.meijer@onstwedde.info)