Eeuwenoud speerpunt in het veen: Veenhuizen

Afl. 56 – 05-06-2014

Door het verhaal over de nieuwe bewoners van de ‘Oolders Hoeve’ in Veenhuizen (rubriek ‘Welkom in Onstwedde‘ van 26 mei j.l.) en de prachtige foto op deze website van de zonsondergang daar (30 mei j.l.), realiseerde ik mij, dat Veenhuizen tot dusverre in deze rubriek een beetje als stiefkind is behandeld. De hoogste tijd derhalve om dat bij te stellen, ondanks het treurigstemmende gebrek aan oude foto’s van deze Onstwedder “voorstad”. *

De naam Veenhuizen verraadt al, dat ’t hier gaat om een veenkolonie. Klein van formaat weliswaar: in 1829 nog steeds slechts 19 huizen. Maar al sinds ca. 1800 wél een eigen school met tussen de 15 en 25 leerlingen! ’s Winters kwamen er meestal een tiental meer. Die lagere school stond indertijd ongeveer daar waar nu ‘Huize Vos’ staat.

We komen de naamsaanduiding ‘Veenhuse’ voor het eerst op schrift tegen in 1466 als ene Gert Engels 40 Rijnlandse goudguldens leent van Egge Addinga van de Wedder Burcht. We mogen Veenhuizen daarmee zonder twijfel tot één van de allereerste veenkoloniën in onze provincie rekenen. Zeer waarschijnlijk zijn de turven al gebruikt in de steenovens op de Tichelberg, achter Veenhuizen. In die ovens zijn in de 13e eeuw grote aantallen zgn. kloostermoppen gebakken, bakstenen van groot formaat die bv. in onze Juffertoren voorkomen.

De eerste familienaam die langdurig met Veenhuizen verbonden is geweest, is die van het geslacht Reupers/Roepers: van 1489 tot ca. 1850. In een oude akte komen we tegen, dat “Kerstyen ten Hoeffte” (= Karsten van de Höfte) koopt van “jonker Heije van Westerwolde” (= Hajo Addinga van de toen al verwoeste Wedder Burcht)”… zijn rechten op Roperserve te Venhusen in het kerspel Unsswedde met zijn toebehoren... voor 47 Rijnlandse goudguldens.”
De Reupers-familie mag dan uit Veenhuizen verdwenen zijn, een hele reeks andere familienamen die onlosmakelijk met de opbloei van Veenhuizen verbonden zijn, bestaan – in elk geval sinds ca. 1600 – nog altijd in Onstwedde en nabije omstreken. Ik som in alfabetische volgorde op: Bots, Frouws, Hemssems/Hensems, Hids, Lukens, Maarsingh, Meems, Oolders en Wilzing.
’t Zijn bijna allemaal namen die zijn afgeleid van een voornaam: bijv. Hids = Hidde’s zoon, Meems = Meeme’s zoon, Oolders = zoon van Aldert/Oldert, Wilzing = zoon van (-ing) Wilt.
Al vrij snel werd de boerderij van de betreffende familie aangeduid met diezelfde familienaam: ‘Erve Hensums’, ‘Erve Meemes’, ‘Erve Hids’ (zie de foto bij deze aflevering van de in 1862 herbouwde Hids-boerderij; nu Veenhuizen 12), enz.

De naam Oolders komt dus in een relatief vroeg stadium al in Veenhuizen voor. De oude familieboerderij ‘Erve Oolders’ stond oudtijds op vrijwel dezelfde plek waar nu de huidige ‘Oolders Hoeve’ staat.
Blijft natuurlijk de vraag waarom de naam Oolders als familienaam in de regio Veenhuizen/Onstwedde is verdwenen. Even voor de goede orde: nog maar heel recentelijk is verdwenen! Want de wat oudere Onstwedders zullen zich moeiteloos herinneren, dat o.a. Albert, Wubbe en Aike Wolfs in de dorpsmond altijd werden aangeduid als Albert, Wubbe en Aike Oolders. Hun eigenlijke familienaam, Wolfs, speelde bijna steevast de tweede viool.
We hebben hier een prachtig voorbeeld van de kracht waarmee in ons dorp en rondom werd vastgehouden aan langgewortelde tradities. ’t Was immers eeuwenlang zo, dat de familienaam van de eigenerfde boeren (dezelfde dus als van de familieboerderij) koste wat ’t kost moest blijven bestaan. Vandaar ook, dat de oudste zoon standaard de boerderij en de bijbehorende landerijen erfde. Zo bleef alles (mooi?) bij elkaar. De andere kinderen werden in de erfenis "afgeboedeld", zoals dat zo mooi heette: ze kregen bv. (slechts) een koe, een dekbed (“veren berre”), wat lepels en vorken, enz. mee. Een geldbedrag was uitzondering.

Als zo’n eigenerfd-boerengezin slechts meisjes telde, kon Leiden natuurlijk in last zijn, zou je denken. Maar niets daarvan. Het oude Westerwoldse erfrecht had ook daarin voorzien. Als een of andere boerenzoon/jongeman wilde trouwen met de oudste dochter/de erfdochter van zo’n eigenerfde boerenfamilie, dan kon dat alleen onder de absoluut bindende voorwaarde dat hij (officieel) de familienaam van het meisje aannam. Zo bleef de naam van het aloude eigenerfde boerengeslacht voortbestaan.
Dit laatste is ook het geval geweest met de familie Oolders. Rond 1800 worden in het gezin van Berent Hensums Oolders & Engeltje Alberts Reupers achtereenvolgens drie dochters geboren; zoons laten het afweten.
Oudste dochter Hillegien Berends Oolders trouwt op 23-06-1820 met Wubbe Jans Wolfs van Ter Apel.** Natuurlijk slechts op voorwaarde, dat hij een Oolders wilde worden. Zo komen we Wubbe in officiële stukken van kort na z’n huwelijk nog tegen als “Wubbe Jans Wolfs op ’t Oolders”, maar niet zo heel veel jaren later heet hij simpelweg “Wubbe Jans Oolders”.
Als het oude Westerwoldse erfrecht echter korte tijd daarna zijn wettelijke basis verliest, komt de werkelijke familienaam van Wubbe Jans weer “boven drijven”. Door het feit, dat hij boer is op “Erve Oolders” raakt hij z’n binding met die oude, vertrouwde familienaam echter niet kwijt. Misschien wil hij ’t ook wel niet eens. Z’n kleinkinderen werden immers – als hierboven gezegd – ruim 100 jaar later nog steeds aangeduid met de oude Veenhuizer geslachtsnaam ‘Oolders’.
Een 500 jaar oude geslachtsnaam, die heden ten dage dus mag blijven voortbestaan in de benaming ‘Oolders Hoeve’.
En zo houden we onze geschiedenis – terecht! – in ere.

* Als er onder de bezoekers van deze website/lezers van deze rubriek, mensen zijn die nog (een) interessante oude foto(‘s) van Veenhuizen in bezit hebben, dan nodig ik hen hierbij van harte uit om ze tijdelijk uit te lenen aan het Onstwedder Archief. De foto’s kunnen dan gescand worden en opgeslagen in genoemd Archief. Ons nageslacht houdt zo beeld van ons verleden.
Meldingen graag met een e-mailtje via het aanklikken van mijn naam, hier onderaan.
** Dat er in Onstwedde en rondom ook Wolfs-en rondlopen, die nooit zijn aangeduid als ‘Oolders’ ligt ‘m eraan, dat Albertien Berends Oolders, de jongste zus van Hillegien, ook trouwde met een Wolfs; met Nanne Jans Wolfs, een broer van Wubbe Jans Wolfs. Maar Albertien was geen erfdochter en dus... heetten haar kinderen “gewoon” Wolfs.

 
© Klaas Meijer (k.meijer@onstwedde.info)