No. 41 – BIJGELOOF,  ANGSTEN  en  HEKSEN  -  Deel  2

Met name aan het einde van de 16e eeuw gaat ’t in Westerwolde heftig tekeer. De vervolging van (zogenaamde) heksen beleeft een absoluut hoogtepunt en de menselijke maat een dito dieptepunt.
Vanaf 1594 is het rooms-zijn in onze streek weliswaar verboden, maar dat wil niet zeggen dat alle vreemde elementen die met het katholieke geloofsleven verbonden zijn geraakt ook meteen verdwijnen.
Paus Innocentius VIII heeft immers in 1484 officieel verklaard dat heksen ergere vijanden van de kerk zijn dan ketters. Hun vervolging wordt dan ook bevolen. (O, ironie van de geschiedenis. De Latijnse naam Innocentius betekent:’de Onschuldige’………)
Vanaf die tijd raakt het vervolgingshek totaal van de menslievendheidsdam. Hoewel het hier gelukkig nooit zo erg is geweest als bijv. in streken van Duitsland, Frankrijk en Engeland, kunnen we gevoeglijk aannemen dat ook in Westerwolde ettelijke (met name) vrouwen het leven hebben gelaten op de brandstapels van o.a. de Gieselbaarg bij Veele. En als het oude Landschap Westerwolde bijv. in de jaren 1586/1587 door een of andere dodelijke epidemie wordt geteisterd, gaat het gezonde verstand ook met de anders toch vrij nuchtere Westerwolders totaal op de loop.”Wat ik die zeg: Dit komp nich man zo heur ! Dit is ons aansmeerd ! Dit is duvels waark, wat ik die zeg !” (= “Ik zeg je: dit gebeurt niet zo maar, hoor. Dit is een straf, die ons is opgelegd. Wat ik je zeg: ’t is het werk van de duivel zelf.”)
Er komt zelfs een handleiding over het verhoren en folteren van heksen:’Malleus Maleficarum’.
Een letterlijke heksenjacht kan nu beginnen. Vanzelfsprekend zijn oudere vrouwen, die niet uit de eigen woonstreek afkomstig zijn en waarvan de achtergrond dus ook niet bekend is, bij voorbaat verdacht. Als ze daarbij ook nog een of andere lichamelijke afwijking hebben, - erg mager, een haakneus, een bochel, een horrelvoet -, of een neiging zich wat af te zonderen dan is ’t helemaal zo duidelijk als wat: ze staan ‘Wizze !’(=’Zeker’) in contact met de duivel zelf. Een zwarte kat als hun heksen-huisdier completeert vaak het plaatje van ‘100 % schuldig’.
De schijn van een eerlijke rechtzaak wordt desalniettemin hoog gehouden.
Hoewel rechtbankverslagen uit de tijd kort voor 1600 ontbreken (als ze al ooit gemaakt zijn ….), weten we dat uit bewaard gebleven rekeningen van de drost van Wedde.
Zoals iedereen weet (en wist) verplaatsen heksen zich bij voorkeur vliegend, op de welbekende bezemstelen. Dan mag je natuurlijk niet te veel wegen, anders kom je de lucht immers niet in. Daarom waren er 2 standaardtesten:
1.) op de (meestal aangepaste) weegschaal met die heks, of – nog veel beter ……. –
2.) de zgn. ‘waterproef’. De verdachte wordt dan aan handen en voeten gebonden en in het water gegooid. Blijft ze drijven dan staat de schuld gelijk vast: ze weegt immers niks. Dat houdt vrijwel altijd in, dat ze ten dode is opgeschreven. Het bewijs is toch geleverd…….!
Als ze niet blijft drijven, dan is dat een bewijs van haar kennelijke onschuld. Meer dan eens heeft de arme ziel daaraan niet meer zo veel, omdat ze al is verdronken ……..
Maar dat is nog niet alles. Een schuldige wordt aansluitend driemaal verhoord om de namen van haar medeplichtigen te vinden. Heksen hebben namelijk – zo is/was algemeen bekend – vaak samenkomsten, in zgn. ‘heksenkringen’. Voor die verhoren laat men speciaal de ‘scherprechter’ (= de beul, belast met de executie) uit Farmsum overkomen. Alsof ook het uiteindelijke vonnis al bij voorbaat vaststaat ………
Nadat dus de veronderstelde heksen/tovenaars “… op het water syn geworpen….”, worden zij “….ter pine gestelt…” of “…..peinlich verhoert….” Meestal wordt er een ladder gebruikt om het slachtoffer daarop met ijzeren kettingen vast te binden en vervolgens “…uit te trekken ….”. En neem van mij maar aan, dat de noodkreten van ondraaglijke pijn niet van de lucht zijn geweest. Niet voor niets vinden deze verhoren dan ook plaats in een diep weggestopte “… duisteren kelder…” onder de Wedder burcht. (N.B.: De zinsneden tussen aanhalingstekens komen uit officiële documenten van de drost van Wedde).
Als de scherprechter en de ‘richters’ hebben gehoord wat ze willen horen – als je zó onmenselijk gepijnigd wordt beken je uiteindelijk alles – worden de slachtoffers naar de brandstapel getransporteerd: op de Gieselbaarg of op de gerichtsplaats van Vlagtwedde. (Die lag een paar honderd meter noordwestelijk van het huidige kruispunt Wedderstraat- Schoolstraat). Daar wordt hun met behulp van zgn. ‘bussenpulver’ (buskruit) de laatste adem aan het lichaam ontnomen………

’t Doet na zoveel jaren toch een beetje goed, dat de naam van de Onstwedder pastoor vrijwel geen enkele keer voorkomt bij de ‘hoogwaardigheidsbekleders’ die deze terechtstellingen bijwonen. En er zijn wis en zeker Onstwedders bij de slachtoffers. In 1587 zijn dat o.a.: Anna Radtmaeckers (Wessinghuizen), Fenne Egberts (Onstwedde) en Allicke Tensinck (Veenhuizen).
Alsof ’t allemaal nog niet erg genoeg is, dienen de nabestaanden ook nog de kosten die door het gericht gemaakt zijn te vergoeden. Kosten, die stevig in de papieren lopen, want naast hun honorarium lusten de heren van het gericht bijv. wel een biertje of een wijntje. Van zo’n “…scherpelick verhoor…..” met aansluitend “….halsgerichte...” krijg je immers behoorlijk dorst ……. En ’t is toch voor “… de goede saeck…” ?

Van 1594-1606 is Jacob Entens drost van Westerwolde, op de Wedder burcht. Met name hij is er verantwoordelijk voor, dat Westerwolde de twijfelachtige eer toekomt om te behoren tot de allerlaatste twee plekken in ons land waar in 1597 nog heksen worden verbrand.
De heks als collectieve zondebok voor alles wat misgaat en/of niet begrepen kan worden, doet ’t in onze regio in die tijd kennelijk nog steeds erg goed…….
 Alke Engels en haar zuster Bertijen uit Blijham worden gearresteerd, omdat ze een appel aan het dochtertje van ds. Antonius hebben gegeven. Die wordt ziek en overlijdt drie maanden later. De oorzaak is zonneklaar. Toch ?
Bertijen pleegt zelfmoord in haar kerker, Alke bekent alles en noemt Hemme Aaldriks als degene die haar de appel heeft gegeven. Hemme wordt “….pinlich examiniert…” en vertelt alles wat haar kwelgeesten maar willen horen. Hoe ze de appel heeft vergiftigd met rattenkruid, hoe daarmee eigenlijk de vrouw van de dominee naar de andere wereld geholpen had moeten worden, hoe ze samen met Alke op het land van de dominee heeft gedanst, hoe ze gevrijd hebben met duivel Peter, hoe die Peter haar toveren heeft geleerd, hoe ……….. De dominees van Blijham, Vlagtwedde, Wedde en Bellingwolde wonen de hele procesvoering tegen Alke en Hemme bij. Ds. Antonius helpt zelfs mee bij het aandraaien van de folterwerktuigen. “Een saeck met eeren” noemt één van hen het hele gebeuren achteraf. Jaja, “met eeren…..” De nieuwbakken reformatorische geestelijken hadden nog heel wat “te leeren….”
Alke Engels’ leven eindigt op 17 februari 1597 op de brandstapel.
Hemme Aaldriks komt er genadig af. Ze wordt vrijgelaten, omdat ze de hekserij in Blijham en omstreken in zo’n helder licht heeft geplaatst. En…..o ja……omdat ze 150 daalders op de gerechtstafel heeft gelegd, een bedrag waartegen “U” kon worden gezegd in die tijd.……..
 
Uiteindelijk overleeft Hemme de gevolgen van de martelingen toch niet en sterft korte tijd later. Haar man tracht de betaalde som aan daalders nu terug te krijgen. Hij vangt bot. Het geld heeft z’n “bestemming” waarschijnlijk al gevonden………Ook uit het ingestelde hoger beroep in Groningen kan slechts de conclusie worden getrokken, dat de rechterlijke macht in die tijd vooral met zichzelf erg gelukkig was.

Twee KANTTEKENINGEN tenslotte.
1.) TIP: Als u een nuchtere cultuurminnaar bent, die geïnteresseerd is in toestanden zoals hierboven beschreven, dan moet u absoluut nog een bezoekje afsteken aan het Museum Catharijneconvent in Utrecht. Daar loopt nog tot 31 januari 2016 de tentoonstelling ‘De heksen van Bruegel’. Pieter Brueghel/Breughel de Oude (1525-1569)  was een beroemde middeleeuwse schilder. Zijn tekeningen/schilderijen zijn in niet geringe mate verantwoordelijk geweest voor het beeld, dat wij anno nu nog steeds van heksen hebben.
2.) WAARSCHUWING: Sprookjes en sagen hebben door alle eeuwen hun aantrekkingskracht behouden. Ik wil dan ook met nadruk stellen, dat Geert en ik met deze 2 afleveringen over ‘Bijgeloof, angsten en heksen’ alleen al daarom niemand van het kijken van een Harry Potter-film willen afhouden, dat we geen enkel huwbaar meisje haar prins-op-het-witte-paard misgunnen en dat u rond Nieuwjaar rustig met de G(r)ieselbaarg-wandeling mag meedoen.
Wel denken we, dat we er met z’n allen voor moeten waken dat we bijv. in de huidige stroom asielzoekers de heksen/weerwolven van deze tijd zien, dat we bijv. leden van motorclubs (hoe crimineel die soms ook optreden) vermomde duivels vinden, of dat bijv. door remmeloos gebruik van alcohol c.q. (party)drugs op een zgn. ‘feestje’ de spinwijven en de vampiers ons weer om de oren vliegen en het gezonde, nuchtere verstand compleet met ons op de loop gaat.


© Geert Schreuder (Taikens) & Klaas Meijer (Toal)