AFL. 31: SUNT  MEERTEN  IN  WESTERWOLDE  (anno  ca. 1950)

In de jaren (19)’50 schreef Rikste Wilzing-Bessembinders, uit Smeerling en onderwijzeres aan de Onstwedder Hervormde School, voor de ‘Winschoter Courant’ een aantal korte verhalen over het leven van alledag op het Westerwoldse platteland. In het Westerwolds uiteraard.
We hebben de hand weten te leggen op enkele van die verhalen en willen u deze maand opnieuw op één ervan trakteren. Om ook die Onstwedders, die het dialect (nog) niet zo goed beheersen enigszins terwille te zijn én tegelijk die Onstwedders die toenemend moeite hebben met het Westerwoldse dialect van toen, een helpend handje te bieden, hebben we alleen de daadwerkelijk gesproken teksten (de gedeelten tussen aanhalingstekens zeg maar) in onze streektaal weergegeven.
Eigenlijk zijn we met dit Sint Maarten-verhaal een maand te laat, maar vanwege de continuïteit ging het 2e deel van het Onstwedder Oogst-ABC op 1 november j.l. voor.
Met onze dank aan de familie Wilzing voor het bewaren van deze schrijf-herinnering en heel veel plezier bij het lezen over ‘Sunt Meerten lopen in Westerwolde’ van zo’n 60 jaar geleden.

De school is uit. Stevig arm in arm lopen Riekie en Grietje naar huis. “’t Is gaauw Sunt Meerten hè?” zegt Grietje.”Magst doe ook lopen ?””k Wait nich”, zegt Riekie, “ons moeke zegt aaltied dat Sunt Meerten-lopen schooiern is, en dat paast nich bie ons.”
“Nò, t kan mie niks verschelen wat t is.’t Gait mooi en elk en aine dut t ja. Meester zien Annie luip verleden joar ook en dai wichter van plietsie Flink ook.”
“k Vroag of ik ook mag”, zegt Riekie als ze bij haar huis zijn aangekomen. Ze stuift in één ren het huis in en groet inderhaast haar moeder “Dag moeke, woar is pabbe ?”  “Op dele. Wat wolt den ?” “Och, ni-i-iks…” reageert Riekie ontwijkend en ze gaat direct op zoek naar vader.”Heur ais, pabbe”, zegt ze,”mag ik ook mit Sunt Meerten lopen. Grietje mag ook en meester zien Annie en nog veul meer !”
Pa kijkt z’n opgewonden dochtertje ’s aan en antwoordt:”Wat zegt moeke d’rvan ?”
“O”, zegt Riekie,”k heb moeke nog nich vroagd. Dai wil t ja toch nich hebben. Zai zegt ja aaltied dat t schooiern is. Mor dat is nich zo, hè pabbe…….?”
“Och”, zegt vader,”schooiern. Mmmm, nee. Dat is Sunt Meerten lopen vandoag de dag nich meer. Dat was t vrouger, dou moeke en ik nog kind wazzen. Dou, in dai tied, was t er echt om begonnen om geld en zowat op te hoalen. Dou gingen de aarmste luu op pad mit n ol schienvat mit wat gekleurd pepier d’rumtou. Of mit n zulfgemoakte kip-kap-keugel* van n rode vouerbaite. Mor ik vin, dat Sunt Meerten nou n kinderfeest is veur allemoal !”
“Dus…, dus ….., mag ik den ook, pabbe ?” vraagt Riekie nog ’s voor alle zekerheid.
Pa blijft uiterst nuchter in z’n reactie. “Och joa. Woarom ook nich. Doe heurst toch ook n klain beetje bie ‘allemoal’?”
“Proten ie d’r den even mit moeke over, want aanders wil dij t straks weer nich hebben.” Vader lacht wat en bromt:”Joa-joa.k Zel wol s kieken. Trek doe die nou eerst mor ais om.”
Riekie is gerust. Ze doet snel haar schoolkleren uit en trekt iets aan van mindere kwaliteit. De schoolkleren moeten absoluut netjes blijven.”Moeke ! Moaken ie mie even n boterham ? t Laifst aine mit stroop!”
Luttele ogenblikken later loopt ze met de boterham in de hand, gerustgesteld en tevreden naar Grietje.

’s Avonds onder het eten is het vader, die opnieuw Sint Maarten ter sprake brengt. Heur s even, Riekie. Wie hebt vandoage de baiten d’r oet moakt en ik heb n haile mooie, rooie veur die oet t zied legt. Doar wil ik n kip-kap-keugel* veur die oet moaken. t Is mor n poar doage meer, den is t al Sunt Meerten en doe wolst toch ook lopen ?”
Moeder kijkt haar man stomverbouwereerd aan.”Mor Jan. Wat zel we nou den hebben ? Ons wicht hef ja nog nooit op Sunt Meerten lopen. Dat is toch nich veur ons soort lu ? Moak t wicht de kop nou nich gek !”
Vader Jan begint te lachen.”As ons Riekie geern wil, dan loat ze mor mooi mitlopen.’t Is nich meer zo as vrouger, Dine. Aal kinder doun nou ja mit. Zölfs dij van domnee en  dokter.”
Moeder weet niet wat ze hoort.”Nou joa, as doe d’r zó over denkst, dan moust doe t mor waiten. Ik heb t nooit doan, dat wait ik wel hail zeker.”
“Mor ik wil gain löchtje van n baite hebben, pabbe heur. Dat hef gain aine meer.” Riekie is van mening, dat ze het ijzer moet smeden nu het heet is.”Ik wil n gewone lampion, aine oet de winkel. Mag dat ?”
Dat mag, want pa wil z’n enige kind best wel graag een pleziertje doen. Ach en zo heel duur is zo’n lampion toch ook weer niet.
                    ***************
En nu is het 11 november. Eindelijk ! De dag op school valt Riekie wel erg lang. Het enige leuke is ’s middags, als meester gaat vertellen over Sint Maarten. Wie dat geweest is en wat hij allemaal gedaan heeft, en zo. Sint Maarten was een heilige, die heel goed was voor andere mensen. Hij had zelfs een keer z’n mantel doormidden gescheurd en één helft aan een arme schooier gegeven, die helemaal verkleumd langs de weg zat. Sindsdien werd de verjaardag van Sint Maarten op de elfde van de elfde maand altijd gevierd. Die viering had een, inmiddels al heel oud, gebruik opgeleverd. Mensen die het goed hadden, gaven op die dag dan wat van hun overvloed aan mensen die ’t minder hadden. Zo’n jarenlang gebruik heette ‘een traditie’, zo zei meester en hij had het woord met grote letters op het bord geschreven. Zo’n traditie moest je ook vooral in ere houden, omdat ’t zo mooi en zo goed was.

Nou, dat hoeft hij tegen de kinderen in de klas maar één keer te zeggen. Ze willen het liefst direct de school uit en met hun lichtjes op pad.
Maar dat gaat natuurlijk niet: ze moeten wachten tot het donker is.
Omstreeks 1950 bestaat er nog geen zomer- en wintertijd en dus is ’t zo ongeveer tegen de klok van zessen als de eerste lampjes beginnen te komen. Ze zijn vooral van de kleintjes. Die moeten natuurlijk ook het eerst weer thuis zijn.
Om 7 uur is ’t kip-kap-keugels* en lampions waar je ook kijkt. Overal staan kinderen, vaak in groepjes, voor open deuren te zingen van ‘Sunt Martinus bisschop’ en ‘Sint Maarten was een brave man’ en meer van dat soort versjes. De vrouwen komen amper bij de deur vandaan, zo druk is ‘t. Vooral de bakkersvrouwen hebben het erg druk. De toeloop bij hun winkeltjes is immers altijd meer dan groot.
Ook Riekie met haar slinternieuwe kip-kap-keugel* doet driftig mee. Grietje en zij hebben al heel wat huizen gehad. Het tasje, dat ze heeft meegenomen, neemt dan ook steeds meer een bolle vorm aan. Koekjes, pinda’s, snoepjes, pepernoten, ’t ligt allemaal kriskras door elkaar. En dan natuurlijk nog de nodige appels en peren.
Het geld, dat ze hier en daar toegestopt krijgt, doet ze evenwel zorgvuldig in een apart zakje.
Zo wordt het sneller dan gedacht 8 uur. Riekies moeder had nadrukkelijk gezegd: ”Nou den. t Is mie goud dast mitlopst vanoavend, mor denk d’r ook even goud om: nich loater as 8 uur weer in hoes wezen heur !”
Grietje is het daarmee niet eens. “Och wicht, nog mor n poar hoezen. Wie binnen ook ja nog nich gainains bie meester west !” Riekie laat zich dus bepraten en als ze bij hun meester op de stoep staan doen ze hun uiterste best om de lijsters de loef af te steken.
‘Meester zien juffrouw’, - zo noemden ze de vrouw van hun meester altijd -, geeft hun beiden een dikke chocoladereep. “Dank je wel, juffrouw”, reageren ze haast eerbiedig, want een hele chocoladereep hebben ze immers nog nergens gekregen.
“Dai baarg ik op veur pabbe”, zegt Riekie resoluut terwijl  ze de reep wegbergt. “En dien moeke den?” vraagt Grietje.”O, dai krigt wol n stuk van pabbe. En ik heb ook ja nog wol aandere dingen genog…..”
“Mor nou goa ik ook votdoadelk noar hoes. Aanders krieg ik doar dikke mot. Wolst mit ?”
Grietje vindt ’t wel wat jammer om al te stoppen, maar aan alleen verder lopen heeft ze ook geen zin. Samen gaan ze nu rechtstreeks op hun eigen huizen aan.

Thuisgekomen kiepert Riekie haar volle tas op de achterkamertafel om. ’t Is ontzettend veel wat ze bij elkaar heeft gezongen. De koekjes zijn jammer genoeg voor het merendeel gesneuveld tussen het andere spul. Moeder haalt een trommeltje voor de vele snoeperijen en Riekie begint met het tellen van het gekregen geld. Ze blijkt meer dan een rijksdaalder (= ƒ 2,50, is nu ca. € 1,15) te hebben.”Kind, kind”, reageert vader,”wat n geld en wat wolt doar wol mit doun ?” “Ehhh…. dat is vanzulms veur de spoarpot, hè”, komt moeder tussenbeide.”Nee heur”, knalt Riekie eruit.”Ik wil mie d’r wat veur kopen.n Jonge kniene, dunkt mie.”
Vader stuift op.”Wat ? n Kniene ? Bist nou hailemoal van Lotje getikt ? Nee heur, gain knienen bie ons in hoes. Dat gestink ! k Mout d’r nich aan denken !”
Als vader Jan het teleurgestelde gezichtje van z’n dochter ziet, bindt hij wat in. ”Magst die d’r wol wat veur kopen, Riekie, mor gain kniene ! Dat paast ook ja nich veur n wicht. En slikkerij mag ook nich, want dat hest al meer as zat.”
Ineens klaart Riekies gezicht op.”Ik wait ’t al. Ik wait ’t al ! Ik koop mie n bouk, n beste dikke. En as ik hom den oet heb, vroag ik ons meester of dai hom op vrijdagmiddag veurlezen wil op school. Den hebben de aandern d’r ook nog wat aan.”
“Dat liekt mie n slim goud plan”, reageert moeder.”Mor nou as de wiedeweergoa op bèrre, want aans kin ik die mörgenvroug wizze nich wakker kriegen.” Riekie bergt haar trommeltje en haar nieuw verworven kapitaal op en zegt “Welterusten”.

Als ze lang uitgestrekt onder de dekens ligt, voelt ze zich uitermate voldaan. ’t Is een erg mooie avond geweest. Toch fijn, dat vader en moeder tenslotte beiden akkoord gegaan zijn met haar Sunt Meerten-plan. En wat heeft ze een enorme hoop dingen gekregen. Ze hoeft de komende maanden niet meer naar moeke om te zeuren om iets lekkers…..
Haar kip-kap-keugel* is helaas een beetje lelijk geworden. Er is een gat in gekomen. Maar och, wat kan dat nou bommen. Morgen gaat ze naar de winkel om een mooi boek te kopen. Een dikke, een hele dikke……. Morgen na schooltijd ga ik lekker dat heeeeeele dikke boe………

Als Sint Maarten nog geleefd had, zou hij vast en zeker uiterst tevreden naar de slapende Riekie geknipoogd hebben.

* ‘Kip-kap-keugel (of:kogel)’ is niets anders dan een ouderwetse benaming voor een Sint Maarten-lampje. De naam is afgeleid van het liedje:”Kip-kap-kogel, Sunter-Meertn vogel. Doar komt n schip mit appels aan, mit zoer’n en mit zuit’n, k kin ze nait meer muit’n (=tegenhouden). Hier woont juffrouw ….., dij ons vast wat geev’n wil.”

EN DAN NOG EVEN DIT ….. (Waar gebeurd op de avond van 11 november 2014).
Rond 20.00 uur heb ik nog even een boodschapje te doen bij kennissen. De dochter des huizes heeft deze avond ook met haar lampion langs de deuren gelopen en graait in de hal dankbaar in een grote tas met opgelopen heerlijkheden. Ineens een enthousiaste krijs:”Òòòòòòh. Dit vind ik het mooiste van allemaal !”
De hele familie komt brandnieuwsgierig toegelopen. Glimmend van genoegen zit dochterlief op de onderste traptrede, met in haar hand ……… een heel gewone, een ouderwetse……… reep chocola.
“Kennelijk is er in de afgelopen 65 jaar tóch niet zo héél veel veranderd……..”, is mijn eerste gedachte. 


© Geert Schreuder / Klaas Meijer